‘Quand on ne sait pas quoi faire, on peut toujours faire une loi, ça ne coûte pas cher et ça fait plaisir.’
Ter inspiratie voor onze zomerlectuur vroeg Corporate Finance Lab enkele BJ’s (bekende juristen) en vrienden van het Lab: (1) Welke boeken hebben u als jurist het meest gevormd ? en (2) Welke boeken neemt u straks mee op vakantie of beveelt u aan? Vandaag: Henri Swennen, emeritus hoogleraar economisch recht aan de Universiteit van Antwerpen.
Voor uw vakantielectuur heb ik een tip. Kort geleden (februari) verscheen Arnaud PHILIPPE’s studie La fabrique des jugements. Comment sont déterminées les sanctions pénales (Parijs, La Découverte, 2022, 342 p., boek 22 euro/ e-boek 15,99 euro).
Ik heb het al voor de vakantie gelezen, in het voorjaar. Het boek werd gesignaleerd in Le Monde[1], ik kocht het meteen en ik heb mijn veel serieuzere lectuur opzij gelegd om het tussendoor te lezen. Vakantie? Ik ben al lang op emeritaat, ik blijf halve dagen werken. Ik heb dus iedere dag ook vakantie, iedere dag ook een (halve) snipperdag om onder andere wat anders te lezen dan mijn vakliteratuur.[2]
Het boek dat ik even opzij legde, is La gouvernance par les nombres. Cours au Collège de France (2012-2014) van Alain SUPIOT (Parijs, Pluriel, 2020, 598 p., pocket 12,55 euro, gebonden paperback 24,70 euro). Het is een nieuwe editie van het boek dat al in 2015 verscheen.[3] Ik kende dat Franse boek niet; ik zag eerst Governance by the numbers. The making of a legal model of allegiance – zo gaat dat nu toch in de wetenschap – (Engelse vertaling van de editie 2015; een vertaling van de nieuwe editie zou eraan komen. Dit boek: Bloomsbury, Oxford/Portland OR, 2017, paperback 40 euro, hardcover 71,99 euro ). Het is geen vakantielectuur voor wie het jaar door met zware kost bezig is. Maar voor wie het werk van het jaar door weinig uitdaging biedt, is dit een boek dat gewichtige kwesties betreft en nauwgezette lezing verdient, vakantie om ‘op te laden’ dus. Het boek gaat over de grote verschuiving die we sinds jaren meemaken. De overheid stapte over naar het management-model: besturen met programma’s die op efficiënte wijze meetbare resultaten halen. Van regeren bij wet (gouvernement par la loi/ government by law) naar bestuur dat gedreven is door cijfers (gouvernance par les nombres/ governance by numbers). De mens, als individu, verliest. Het spreekwoord zegt: we zijn slechts een nummer. Solidariteit komt er daarmee ook niet aan te pas: ze is weggecijferd. Het recht is slechts een instrument van de bestuurlijke programmatie.
Het boek is geschreven door een geleerde. Het levert een stevige analyse van vele zaken die ook samen worden gebracht. De conclusie, ‘Comment en sortir’, is een pleidooi voor solidariteit en voor een democratische staat die daarvan de borg ‘in laatste instantie’ is. Supiot is geëngageerd maar geen drammer; als schrijver is hij ook geen droogstoppel. Wie hem wil zien spreken, kan op op de site van het Collège de France de ‘film’ zien (Frans, Engelse ondertiteling).
Ik kom dan bij La fabrique des jugements. In dat boek vindt men ook cijfers. Het gaat over hoe bestraffing in Frankrijk gebeurt. Philippe is onderzoeker en docent in de School of Economics van de universiteit van Bristol. Het gaat om een empirische studie. Hij heeft (voor het eerst) gebruik kunnen maken van de data van het Franse strafregister. Hij toetst hypotheses: rechtstreeks als dat kan, door het combineren van data als het niet rechtstreeks kan (bijv. p. 259-260 over de rol van het geslacht van de rechter en van de beklaagde).
Zo’n studie lees ik met plezier omdat ik graag weet of wat we algemeen aannemen, ook ‘echt zo is’, tenminste: of dat laatste blijkt uit tellen en meten. Dat is het eerste punt dat ik hier vermeld. There is much nonsense in common sense, zegt men. Maar aan de andere kant zijn er de spreuken en zegswijzen die van jaren overlevering onze vooroordelen vormen. Zonder vooroordelen is het leven niet gemakkelijk. En er zijn de gemene opvattingen in een samenleving waarin de rechter zijn oordeel (of vooroordeel) spiegelt. [4] Ik vind wat ik ‘zoek’. Ja, mannelijke rechters zijn bevooroordeeld ten gunste van vrouwelijke beklaagden. Vrouwelijke rechters zijn dat niet en straffen vrouwen strenger dan mannelijke rechters. Etnische minderheden ondergaan de vooringenomenheid van de rechters en ook hier is dat vooroordeel kleiner als de rechter zelf uit die minderheid komt. Enzovoort. (‘Race, classe, genre’, p. 227- 263). Hoe rechters ook maar mensen zijn, hebben PHILIPPE en CHEN ook ‘extreem’ getoetst : rechters tonen zich milder voor de verdachten die verjaren op de dag dat zij voor de rechter staan om hun straf te horen (p. 199-203). Men vindt ook de bevestiging dat rechters neigen naar lokale ‘cultuur’ van straf.[5] De kaart van de Franse strenge en minder strenge departementen vindt men op p. 209.
Met het voorgaande houdt ook het volgende verband. Er zijn steeds meer economische studies over aannames en gedrag van mensen die iets moeten beslissen (gedragseconomie, behavioural economics)[6]. In het echt handelen mensen niet (of niet genoeg?) zoals de homo economicus van het model van de prijsanalyse. Er zijn met name nogal wat redeneerfouten, ‘cognitieve’ vooroordelen en sofismen. Dat speelt ook in het hoofd van rechters. Het is wel nodig om die kwesties in het boek te melden maar hierover is er geen statistisch onderzoek mogelijk. PHILIPPE vermeldt krasse gevallen en verder experimenten vanuit andere landen. Er is het krasse geval van de Engelse advocate Sally Clark die werd veroordeeld voor moord op haar twee kindjes die een wiegendood stierven. Er werd o.a. geargumenteerd met een foute statistiek waaraan het openbaar ministerie nog een compleet foute conclusie toevoegde (p. 267-275).[7] Van de experimenten noem ik dat van het ‘ankerpunt’. Rechters kregen een tekst over een zaak. Een leraar was aangevallen. Door zware kwetsuren moest zijn arm worden geamputeerd. De vraag was welke schadevergoeding de rechter zou toekennen. Een deel van de rechters kreeg te lezen dat de advocaat schadevergoeding eiste in overeenstemming met de onomkeerbare gevolgen van de kwetsuren (zonder een bedrag te noemen). Gemiddeld kwamen deze rechters erop uit 800.000 dollar toe te kennen. Een ander deel van de rechters kreeg te lezen dat de advocaat wegens onomkeerbare gevolgen 10 miljoen dollar eiste. Die rechters kwamen gemiddeld uit op 2,2 miljoen! En tot slot zijn er de misrekeningen die ontstaan als bedragen die men zeker kan krijgen in een compromis worden vergeleken met de bedragen die men zou kunnen krijgen als men geen compromis sluit. Die misrekeningen leiden tot het geringe succes van (bepaalde) verzoeningsprocedures. (p. 281-283).
Het tweede punt gaat over media en de rechtspraak. Media hebben een invloed op de burgers die geroepen zijn om straffen toe te meten (assisen). Het gaat niet alleen om verslaggeving over dat proces zelf maar ook over ‘faits divers’ i.v.m. misdaad en straf die aan de vooravond van een beslissing in de media kwamen. In dat verband is er ook nog het volgende. ‘Het volk schreeuwt om strenge straffen’, hoort men. Media spelen hier een grote rol van uitnodiging van deze opinies (vaker, m.i. : uitlokking), en van uitvergroting van resultaten van (oppervlakkige) opiniepeilingen. En politici roepen die mening in om strengere wetten te maken. De Britse overheid doet iets ‘speciaals’. Zij biedt een “ervaring” aan op de site You be the judge.[8] Mensen kunnen er een reële zaak beoordelen. Ze krijgen uitleg over de strafprocedure en over het dossier en maken als het ware de behandeling van de zaak mee, met video van de rechtszaal, de advocaten enz. In een studie van de beoordeling door 74.000 mensen die de ervaring meemaakten, bleek dat slechts 16% van de deelnemers na hun ervaring een zwaardere straf zouden opleggen dan de rechters in de gevolgde zaak hadden gedaan. Van de 41% die voor de ervaring van mening waren dat de rechters te mild zijn, hield slechts 13% het op die mening na zelf een geval te hebben beoordeeld via de site.
En tot slot is er het beleid van de politieke overheid. Frankrijk heeft wat dat betreft de laatste jaren nogal wat meegemaakt. President Sarkozy heeft direct na zijn eedaflegging zijn belangrijke verkiezingsbelofte gerealiseerd: strafwetten strenger gemaakt en nieuwe misdrijven ingevoerd. President Hollande heeft die wetgeving, even direct, weer afgeschaft. De rellen in de banlieues werden erger en er waren de mensen die zich vergeten noemden: de gele hesjes, weggecijferd en actie voerend, vol van ressentiment . Er waren ook , zoals in meerdere landen, de verkrachtingen, de femicide, de kinderporno en het misbruik in de kerk. Wie bij ons het nieuws volgt, kan er niet omheen. Ook hier is er de vraag om zwaardere straffen (en langere verjaring). En ook hier denkt het volk dat het echt mis gaat als feiten die onder de strafwet vallen, niet worden vervolgd en gestraft. De gevers van duiding en de opiniemakers verbeteren dat laatste niet, wel integendeel. Zelfs professionelen menen nog dat zwaardere straffen een evenredig groter afschrikwekkend effect hebben, terwijl die analyse (van de economische analyse van het recht) achterhaald is.[9]
PHILIPPE’s boek verschaft inzichten. Om te beginnen, weet men wel dat niet alle misdrijven vervolgd worden. De Franse wetgever heeft, als gevolg van de recentere rellen, specifieke misdrijven gecreëerd – uitsluitend – om de politie toe te laten relschoppers op te pakken, eruit te halen. Behalve in uitzonderlijke gevallen, is het niet de bedoeling die lieden voor de rechter te brengen. Omgekeerd weet men – bij ons – dat bepaalde misdrijven hoofdzakelijk bestaan om de slachtoffers toe te laten de kosten van bewijsvinding te laten dragen door de solidaire gemeenschap.
Daarmee samenhangend is er de statistiek. Misdrijven zonder ‘slachtoffers’ zijn simpel en direct afgehandeld tot en met de straf (bijv. illegalen, druggebruik). Dat is anders in complexe zaken met slachtoffers. Er is in die laatste zaken ook de filter van de ‘aangifte’ (p. 126). De statistiek van vervolging en bestraffing zegt daarom ‘niets’ over de misdrijven die gebeuren (p. 122-136).
En dan is er de wetgever die zwaardere straffen maakte. Als de minimumstraf wordt verhoogd, kan de rechter niet anders dan volgen. Maar meestal werd de bovengrens van de straf verhoogd. PHILIPPE’s studie laat zien dat de Sarkozy-wetgeving niet leidde tot verzwaring van de door beroepsrechters opgelegde straffen[10]. Er is niets mis met een reactie van de wetgever op ernstige feiten en opschudding daarover. Maar het gebeurt nogal vaak. In het boek wordt Badinter geciteerd die vertelde dat ‘een Italiaanse politicus’ hem (met uitgestreken gezicht?) vertelde “Quand on ne sait pas quoi faire, on peut toujours faire une loi, ça ne coûte pas cher et ça fait plaisir. Que ce soit efficace, c’est une autre question.” (p. 39)
“Doe het mee en steek het achteloos maar met de titel zichtbaar, in je tas of jas. Quel air je me donne? Ach, voor een keer.“
Voilà, een boek voor de vakantie. Het is een interessant boek. Je kunt het blijven lezen en daarvoor dispensatie krijgen van gezelligheidshapjes, drankjes en kletspraatjes in een resort. Je kunt het ook in stukjes lezen, de weetjes opduikelen als het gesprek van het aperitief of de avondzon stil dreigt te vallen. Maar je kunt er ook serieus over spreken en laten meespreken. Doe het mee en steek het achteloos maar met de titel zichtbaar, in je tas of jas. Quel air je me donne? Ach, voor een keer.
Henri Swennen
[1] Zie ook de Tribune van Arnaud PHILIPPE en Aurélie OUSS, « Les réformes visant à hausser la sévérité de la justice sont inutiles, et probablement nuisibles » in Le Monde van 12 maart 2022. Er was ook een interview in Libération van 22 februari dat een vriend me doorstuurde. Zie een presentatie: https://www.youtube.com/watch?v=Crnp5Al8KtE .
[2] De uitnodiging om dit te schrijven, preciseert dat de lezer wat anders mag worden gepresenteerd dan ‘de laatste […] John Grisham’. Die heb ik gelezen. Ik lees ook Scott Turow, Mark Gimenez, Ian Rankin, Stuart MacBride enz. Ik kan ze niet missen. Er lopen ongure en balorige figuren rond in thrillers, en die mag de schrijver dingen laten zeggen die niet correct zijn, of ‘ver erover’.
[3] De editie van 2015 is vrij toegankelijk op: http://pombo.free.fr/supiot2015.pdf .
[4] Zie J. ESSER, Vorverständnis und Methodenwahl in der Rechtsfindung, 1970. Zie in dat verband ook W. VAN GERVEN, Het beleid van de rechter, 1973.
[5] Men moet voor ogen houden dat de mobiliteit van Franse magistraten groter is dan bij ons.
[6] PHILIPPE verwijst vast naar de studies van A. TVERSKY en D. KAHNEMAN, “Judgment under uncertainty: Heuristics and biases”, 1974, https://www.jstor.org/stable/1738360#metadata_info_tab_contents , en D. KAHNEMAN en A. TVERSKY, “Prospect theory: An analysis of decision under risk”, 1978, https://www.jstor.org/stable/1914185?origin=JSTOR-pdf#metadata_info_tab_contents .
[7] Dichter bij ons kennen we het werk van Hans CROMBAG en recenter van Peter VAN KOPPEN. Dat werk heeft geleid tot herzieningen van veroordelingen. Als voorbeeld verwijs ik naar de zaak Lucia de B. Ook in die zaak kwam ook statistiek ter sprake https://www.blikopdewereld.nl/rechtspraak/lucia-de-berk/1384-lucia-de-berk-deel-15b Over CROMBAG en VAN KOPPEN: https://nl.wikipedia.org/wiki/Hans_Crombag en https://nl.wikipedia.org/wiki/Peter_van_Koppen . Beide waren deeltijds hoogleraar rechtspsychologie (in het curriculum vanaf 1975) in de Antwerpse rechtsfaculteit.
[8] https://www.sentencingcouncil.org.uk/you-be-the-judge/ .
[9] Bij ons gooiden de experts die een nieuw wetboek van strafrecht maakten, de handdoek in de ring omdat politici – ook met een beroep op deskundigen – strenge straffen wilden. Zie: https://m.nieuwsblad.be/cnt/dmf20180910_03728647//
[10] Het gaat om vergelijkingen van straffen opgelegd voor feiten die nog niet onder deze wetgeving vielen, de feiten waarop deze wetgeving van toepassing was en de feiten van na de afschaffing van de wetgeving. Waar wettelijke minimumstraffen werden verhoogd, bleef het tarief doorgaans net onder de strafmaat die vaak werd gehanteerd door de rechter (de ergste gevallen komen voor de rechter).
Corporate Finance Lab 